Kijana wa Yorùbá Anayekimbia: Riwaya

Na Biyi Bándélé. Harper, 2024. 288 kurasa. $ 26.99 / jalada gumu; $11.99/Kitabu pepe.

“Ajay!” alishangaa rafiki yangu Mnigeria Philip Omogbai, alipoona picha ya Mchungaji Samuel Crowther inayoonekana kwenye ukurasa wa mwisho wa riwaya hii ya ajabu. Urafiki pamoja na familia ya Philip ulikuwa umechochea nia yangu ya kukisoma. Kitabu hiki kinatoa usuli wa kuelewa kuhusu ufuasi wa kidini, utumwa, na nchi tunayoijua kama Nigeria. Walakini, nisingetafuta ufahamu kama huo kupitia kitabu cha kiada. Kivutio kwangu kilikuwa jina la kuvutia Yorùbá Boy Running: A Novel .

Masimulizi ni wasifu wa kuwaziwa wa Mchungaji Samuel Àjàyí Crowther wa karne ya kumi na tisa (1809–1891). Akiwa mvulana mdogo, Àjàyí alitekwa, akauzwa utumwani na wafanyabiashara wa Mali (Waislamu), akaachiliwa, akasomeshwa, akageuzwa Ukristo, na kutawazwa. Alikuwa mwanaisimu mahiri, akawa mmisionari na mkomeshaji, na askofu wa kwanza wa Kianglikana Mwafrika. Alikutana na Malkia Victoria.

Biyi Bándélé mzaliwa wa Nigeria, ambaye alifariki muda mfupi kabla ya kuchapishwa akiwa na umri wa miaka 54, alikuwa mwandishi wa riwaya, mwandishi wa tamthilia, na mtengenezaji wa filamu. Aina nyingi za masimulizi na mila—ikiwa ni pamoja na hadithi, nyimbo, orodha, mazungumzo yasiyozuiliwa, na maandishi fasaha ya Crowther mwenyewe—huibua utata wa maisha ya mhusika wake. Àjàyí ni mtu wa imani, upendo, na neema katika ulimwengu wa vurugu, ukandamizaji, na ngono ya wazi.

Sura za kwanza zinazosonga haraka zinaonyesha maisha ya mvulana huyo mara moja kabla ya kukamatwa. Uandishi wa Bándélé ni wa moja kwa moja kama lugha ya ngoma: “Yorùbá ilikuwa lugha ya toni; walichofanya kwa ngoma zao za kuzungumza kilikuwa kuiga kikamilifu sauti na mdundo wa usemi wa kila siku. Hakukuwa na mazungumzo tata sana, hakuna wazo gumu sana, kueleza kwa ngoma ya kuzungumza.” Philip alisoma kwa sauti tafsiri ya Kiyorùbá ya mazungumzo ya ngoma moja, ikileta maishani lugha na hadithi ya kusisimua na kunikumbusha mahujaji wa kusimulia hadithi wa Chaucer katika The Canterbury Tales .

Kichwa cha riwaya yenyewe na sehemu ya kwanza, ”Run, Àjàyí, Run,” hurejelea muziki wa Rodgers na Hammerstein The King and I ambamo ballet fupi inaigiza hadithi ya Eliza. Hadithi asili katika Kabati la Mjomba wa Harriet Beecher Stowe inasimulia kuhusu Eliza, mwanamke mtumwa akitoroka na mtoto wake. Maneno ”Run, Eliza, run!,” ilipiga kelele na kwaya ya ballet, inawakilisha mapambano ya uhuru.

Wakati hadithi ya Eliza inaonyesha mapambano ya kukimbia kutoka kwa ukandamizaji na kuelekea uhuru, Àjàyí daima anakabiliana na changamoto. Hata maisha yake yanapohatarishwa, anaelewa “hakukuwa na mahali pa kukimbilia; alizingirwa. Alisimama—hakuwa na chaguo, kwa kweli—na akageuka kumkabili mfalme. Afadhali kufa akiwa amesimama.”

Hata hivyo, changamoto yake kuu haitokani na mfalme wa Kiafrika bali shirika la kidini la Kiingereza. Katika miaka yake ya 80 na ”amebarikiwa na afya isiyovunjika,” askofu, Mchungaji Crowther, analazimishwa kuondoka. Chama cha Wamishonari wa Kanisa (CMS) kilituma kile ambacho Bándélé anakiita “watendaji wawili . . . Bándélé hasiti kufichua nia zao:

Walikuwa wauaji na, kama wauaji wote waliokuwa kwenye misheni kutoka juu, walipiga bila majuto. Misheni yao ilikuwa na mafanikio yasiyo na sifa; alijiuzulu. . . na papo hapo nafasi yake ikachukuliwa na mzungu, nia yao muda wote. Ilikuwa mwanzo wa msururu wa athari zote za uwepo wa Waafrika katika nafasi za mamlaka ndani ya CMS huko Afrika Magharibi.

Àjàyí anajibu kwa ujasiri na neema lakini anaugua kiharusi mbaya. Onyesho hili linanikumbusha nyakati ambazo Waquaker weupe wameshindwa katika kipindi chote cha historia. Ninafikiri kuhusu Rafiki, mwalimu, na mwandishi wa karne ya kumi na tisa Sarah Mapps Douglass, kwa mfano, ambaye alikumbana na ubaguzi wa rangi waziwazi ndani ya mikutano ya Quaker ya siku zake hivi kwamba mara nyingi alijiuliza “katika akili [yake] mwenyewe, je, watu hawa ni Wakristo?”

Kwa kujibu kufukuzwa kwa babake, Dandeson Crowther, Shemasi Mkuu wa Niger, anaondoa makanisa katika mamlaka yake mwenyewe kutoka kwa udhibiti wa CMS na kuanzisha Kanisa la Niger Delta Pastorate, Kanisa la kwanza la kujitegemea katika Afrika Magharibi: “‘Sitakuwa na la kufanya,’ Dandeson alisema, akichagua maneno yake kwa uangalifu, ‘pamoja na wale ambao hawawezi kuona kwamba wanadamu wote’ wameumbwa sawa mbele ya Mungu.

Katika utangulizi wake, mwandishi wa Kinigeria Wole Soyinka anaandika: “Sote tulijua hadithi ya Àjàyí, bila shaka—kuanzia shule ya msingi”—Nafikiria jinsi rafiki yangu Philip alivyomtambua mara moja kwenye picha. Soyinka anasifu kazi ya Bándélé: “Ubinadamu uliofichwa nyuma ya picha isiyo na tabasamu . . . huwa hai . . . mpiganaji, msomi, mtu mchangamfu, hata mwenye ucheshi unaogusa moyo. Imemhitaji mwandishi aliyejizatiti kwa bidii inayolingana ili kumtoa nje.”

Kupitia Samuel Àjàyí Crowther, waandishi wawili mashuhuri wanatupa changamoto ya kujifunza na kukabiliana na dhana na ubaguzi kwa unyenyekevu, ujasiri, heshima, na neema. Run, Quaker, kimbilia kwenye duka la vitabu.

---

Margaret Crompton ni mshiriki wa Mkutano wa Mwaka wa Uingereza. Machapisho yake ni pamoja na Watoto, Kiroho, Dini na Kazi ya Kijamii (1998) na kijitabu cha Pendle Hill Kukuza Ustawi wa Kiroho wa Watoto. (2012). Ameandika na kuelekeza tamthilia za kikundi kidogo cha maigizo. Machapisho ya hivi karibuni ni pamoja na mashairi na hadithi fupi.